Morel Yetiştiriciliği

Morel yetiştiriciliği diğer bir deyişle Kuzugöbeği mantarı kültürü mümkün mü? Yetiştirciliğinde uygulanması gerekli teknikler ve yaşanan sorunlar nelerdir?

Kuzugöbeği- Morel nedir? Morchellacea familyasının Morchella cinsine mensup türlerinin hepsine, Türkiye’de verilen en yaygın ve ortak isim Kuzugöbeği’dir. Dünya’da ise Morel (True Morels) olarak bilinirler. Ülkemizde çok sevilen ve toplayıcılığı da yapılan, ekonomik değeri çok yüksek doğal mantarlar arasındadırlar. Türkiye’de yöresel olarak farklı isimlerle de anılmakta olup, bunlardan bazıları, Göbek, Göbelek, Kümah, Morel, Küme mantarı, İşkembe mantarıdır. Fakat bilinen ve en yaygın kullanılan ismi Kuzugöbeği mantarıdır. Species fungoforum kayıtlarına göre, dünyada 80 kadar türü bulunmaktadır. Türkiye’de de 25 kadar türünün resmi kaydı yapılmıştır. Buna her geçen gün yeni bulunan türler de ilave olmaktadır.
Kuzugöbeği mantarı -Morel; Sünger görünümünde bir şapkaya ve içi boş, kalın bir sapa sahiptirler. Tüm yüzeyi saran ve alveoller olarak adlandırılan girinti-çıkıntılarla kaplı şapkanın şekli, yuvarlaktan koni şekline kadar değişmektedir. Başlangıçta kahverengimsi- sarıdan kahverengiye kadar değişen şapkaların renkleri, mantar yaşlandıkça da farklılık gösterebilmektedir. Kalın ve içi boş olan sap ise beyaz veya beyazımsı renktedir. Şapkada (askokarp=ascocarp) himenyum tabakası girinti ve çıkıntıların yüzeyini kaplamaktadır. Askuslar oldukça uzun bir silindir şeklindedir. Askosporlar oldukça büyük, şekilce oval ve renksizdirler. Olgunlaştıklarında içlerinde 8 tane çekirdek görülmektedir.

Genelde ormanlarda, dere kenarlarında, kireçli ve kumul topraklarda tek tek veya küçük gruplar halinde bulunurlar. Bazı türlerine ise yanmış alanlarda rastlanır. Sonbaharda büyüyen tek türü Gavur göbeği (Morchella galilaea) hariç, diğer tüm türler ilkbaharda ortaya çıkarlar. Bahar aylarında yağışın olmaması, kurak geçmesi Kuzugöbeği mantarını olumsuz yönde etkiler. ☠️Gyromitra esculenta☠️ yani Kuzugöbeği ebesi(Ekşi Memet) gibi zehirli türlerle (sahte kuzugöbeği türleri ile) karıştırılma riski olduğundan toplarken dikkatli olunmalıdır. Çeşitli alerjik reaksiyonlara neden olacağından Kuzugöbeği mantarları asla çiğ olarak asla yenmemelidir. Dünya mutfaklarının vazgeçilmezi ve özellikle Fransız mutfağının çok önemli bir öğesi olan Kuzugöbeği mantarı, ekonomik değeri yüksek olan ve pek çok ünlü gurme tarafından tercih edilen lezzetli bir türdür. Genel olarak siyah, sarı ve beyaz (atasal) olmak üzere, renklerine göre 3 grupta sınıflandırılırlar. Saprofit (Çürükçül) veya mikorizal (Bir ağaç veya bitkiye bağımlı) oldukları bilimsel çalışmalarca kanıtlanmıştır. Yetiştiriciliği düşünülen türün saprofit (çürükçül) türlerden ve daha önce kültürü başarıyla yapılmış olanlardan seçilmesi çok önemlidir.

Peki Kuzugöbeği mantarı yani Morel yetiştiriciliği mümkün mü? Sosyal medyada rastladığımız birçok amatör mantar avcısı ve kuzugöbeği mantarı hayranı, Kuzugöbeği yetiştiriciliğinin mümkün olmadığını sürekli dile getiriyor olsa da, bizler, son yıllardaki gelişen teknoloji ve kültür sistemleri ile artık Morel yetiştirciliğinin söylendiği kadar zor ve imkansız olmadığını öğrenmiş bulunmaktayız. Gerçek Moreller, Ronald Ower’in 1982 yılında konuyla ilgili araştırma sonuçlarını yayınlamasından ve 1990’da Volk ve Leonard tarafından Kuzugöbeği mantarının tam yaşam döngüsü tarif edilmesinden bu yana, tam kontrollü ortamlarda (iç mekanlarda) yetiştirilmiş ve de yetiştirilmektedir. Bu çalışmalara katılan her iki araştırma grubundaki bilim insanları da, sklerotinin, yaşamın ayrılmaz bir parçası olarak önemini kabul etmişlerdir. Morchella cinsinin yaşam döngüsünün öğrenilmesi ve sklerotia ekimi, ticari olarak morel yetiştirebilmek için çok önemli bir keşif olmuştur. Masaphy, laboratuvar ortamında yaptığı küçük ölçekli deneylerde, topraksız kontrollü bir süreçle Morchella rufobrunnea oluşumunu sağladığını ve büyüdüğünü bildirmiştir. Bu teknik, Morchella türlerinin kapalı alanlarda yetiştirilebilir olduklarını kanıtlamıştır. Fakat bu yöntem geniş ölçekli ticari, endüstriyel anlamda Kuzugöbeği kültürüne, yetiştiriciliğine aktarılamamıştır. Bu ve benzeri deneyimler, Kuzugöbeği mantarı kültürüne yönelik teknikler üzerine olan araştırmaları tetiklemiş ve teşvik etmiştir.

Morchella türlerinin açık havada yetiştirilmesine ilişkin en eski rapor, 1882 yılında Fransız mikolog Ernest Henri Roze’den gelmektedir ve ilginç bir şekilde Kudüs Enginarı ( Jerusalem Artichoke) ile ilişkilidir. 1904 yılında ise Molliard bir Elma kompostunda kuzugöbeği mantarı yetiştirdiğini iddia etmiş, lakin büyüyen kuzugöbeği mantarlarından elma kompostunun sorumlu olduğuna dair hiçbir kanıt bulunamamıştır. Elma kompostunda Kuzugöbeği mantarlarının doğal olarak ortaya çıkmış olabileceği fikri öne sürülmüştür. Bu noktadan sonra, bir yüksek lisans öğrencisi olan Ronald D. Ower’ın, Sarı Morel sklerotium kullanarak ve Paul Stamets’in meslektaşları Gary Mills ve James Malachowski ile yaptığı çalışmalardan yola çıkarak bir avuç yetiştirme yöntemine öncülük etmesine kadar neredeyse tam yüz yıl geçmişti. 1982-1989 yılları arasında 3 Amerikan patenti alınmıştır. Ronald D. Ower gibi Gary Mills ve James Malachowski’ye de patent verildi, ancak ne yazık ki onunki, 1986’da San Francisco’daki Delores Park’taki korkunç vahşi cinayetinin ardından ölümünden sonra verildi. Gary Mills şu anda Michigan şirketi Mycopia Mushrooms’un genel müdürüdür ve hala iç mekan morel yetiştiriciliğini mükemmelleştirmek için çalışmalarına devam etmektedir.

Tam kontrollü laboratuvar ortamında (iç mekan) Kuzugöbeği yetiştiriciliği her ne kadar başarılı olmuşsa da, ticari olarak sürdürülebilirliği pek olmamıştır. Dış mekanlarda Kuzugöbeği mantarı kültüründe daha fazla başarı sağlanmıştır. Stewart Craig Miller (Morel Farms), 2005 yılında Morchella miselyumunu karaağaç ağaçlarının köklerine bağlama yönteminin patentini aldı ve halka başarıyla aşılanmış fideleri satmıştır. 

Kuzugöbeği yetiştiriciliğinin şimdiye kadar en başarılı olanı, 2002’den beri güvenilir bir şekilde dönüm başına  6800 pound yani 3 ton’a kadar verim elde edilmiş olan Çin’in Yunnan Eyaletindeki çiftçilerin çabaları olmuştur. Bunlar da Ronald Ower’ın yöntemlerini kullanırlar ve elim bir cinayete kurban giden bu mikologdan sık sık “Morel’in Babası” olarak bahsederler.

Kuzugöbeği yetiştiriciliği nasıl yapılır? Çok karmaşık yaşam döngüleri ve Askokarp oluşumu hakkındaki bilgi eksiklikleri sebebiyle, çok uzun yıllar süren çabalara rağmen, başarılı bir şekilde Kuzugöbeği yetiştirciliği, hala daha çok zordur. Bununla birlikte, 1980’li yıllardan bu yana, Çin’de çok sayıda bilim adamı Kuzugöbeği kültür üzerinde odaklanmış ve çalışmalarının meyvelerini de almışlardır. İlk patent Morchella esculenta’nın başarılı yetiştiriciliğine dayalı olarak 1993 yılında alınmıştır. Ancak bu teknik pek verimli olmamıştır. 2002 yılında Çin’li bilim adamları Populus bonatii (Titrek kavak) ve mahsul samanına dayalı olarak yaptıkları Kuzugöbeği kültürü başarılı olmuş ve 2004 yılında Çin’in Yunnan eyaletinde ilk kez ticari üretimi gerçekleştirilmiştir.

Yetiştirme, doğal bir orman veya yapay gölgelik altında yapılır ve altı adımdan oluşur:

1-Spawn (Tohumluk) üretimi

2-Arazi hazırlığı

3-Spawning (Tohumlama)

4-Dışsal Beslenme Temini

5-Mantar Gelişimi Kontrolü

6-Hasat

Çin’de yetiştiriciliği başarı ile yapılan siyah Morchella türlerinin (Morchella importuna, Morchella eximia ve Morchella sextelata) canlı kültürleri, patates dekstroz agar besiyerlerde (PDA) üretilmiştir. Bu kültürleri elde etmek için %46 buğday, %20 buğday kabuğu, %18 buğday kepeği, %10 talaş, %1 alçıtaşı, %1 kalsiyum karbonat ve %4 humustan oluşan bir substrat kullanılmıştır. Talaş, buğday, buğday kepeği, humus ve sönmemiş kireçin en yaygın kullanılan ham substrat malzemeleri olduğu bildirilmiştir.

İlk yapılacak işlem bir başlangıç kültürü teminidir. Tohumluk üretimi için gerekli başlangıç kültürü, taze ve sağlıklı Kuzugöbeği örneklerinden elde edilebileceği gibi, bir ticari firmadanda satın almak suretiyle temin edilebilir. ikinci etapta bu başlangıç kültürü ile PDA (Patates Dekstroz Agar) besiyerde kültür çoğaltılması yapılmalıdır. Çoğaltılan kültürler ana tohumluk olarak kullanılırlar, bunun için genellikle cam veya ısıya dayanıklı plastik şişe idealdir. Son tohumluk üretimi için ise ısıya dayanıklı 14 X 28 cm ebatlarda torbalara ihtiyaç vardır. Hektar (10 Bin metrekare) başına yaklaşık 4500 kadar son tohumluk torbası kullanılır. Hazırlanan son tohumlukların ekiminden önce ekim yapılacak toprağın sürülmesi, arazideki taş vb yabancı maddelerin ayıklanması gerekir. Toprağın PH değerinin ayarlanması için sönmemiş kireç kullanımı gerekebilir. Bu uygulama bazı haşerelerin ve zararlıların temizlenmesi için de önem arz eder. Tohumların ekileceği mantar yatakları 80-150 cm eninde ve 15 cm derinlikte olmalı, yataklar arası mesafe ise 30 cm kadar bırakılmalıdır.

Kolonize edilmiş son tohumluklar hazırlanmış bu mantar yataklarına ekilir.  Kuzugöbeği misel aşılama mevsimi yüksekliklere göre farklılık gösterir. Bu genellikle (Çin’in Yunnan eyaletinde) Ekim-Aralık aylarında yapılır. Yunnan, rakımı nedeniyle yıl boyunca bahar benzeri bir iklime sahiptir ve Ekim ayı yağışlı mevsimin sonunu işaret eder. Misel aşılama sıcaklık değeri 20 dereceyi geçmemelidir. Nem %50-70 arasında tutulmalıdır.Uygun sıcaklık ve nem değerlerinde ekimi (aşılanma) yapılan Kuzugöbeği misellerinin toprakta kolonize olması beklenir.  Koşullar uygunsa, morel miselleri, yüzeyde beyaz conidia’nın göründüğü noktaya kadar mantar yataklarını kolonize edecektir. 10-15 gün sonra mantar ekimi yapılan yatakların yüzeyinde ”misel” adını verdiğimiz geniş beyazlıklar (Konidyum) görülecektir. Bu noktada, pastörize buğday, saman, talaş ve pamuk tohumu kabuğundan oluşan ikinci bir substrat yenilenmiş bir besin kaynağı olarak yataklara uygulanır. Uygulanan bu eksojen yani dış beslenme, konidyum (conidia) sporlarının filizlenmesini ve mantarların çıkmasını teşvik eder. Askokarp yani mantar 10-15 cm boya ulaştığında hasat edilir. Taze satışı yapılabildiği gibi kurutularak da piyasaya sürülebilir.

Kuzugöbeği mantarı yetiştirmek için gerekli koşullar; Morel yetiştirciliği kültürü yapılan mantarlar arasında yetiştiriciliği nerdeyse en zor olan mantarlardan biridir. Yetiştirilmesi bir hayli zahmetli ve masraflı olan bu mantarın üretimi sırasında en önemli çevresel faktör toprak ve hava nemidir. Kuzugöbeği mantarlarının uzun yıllar saprofit (Çürükcül) olduğu sanılması bunda önemli bir etken olmuştur. Son yıllardaki çalışmalar göstermiştir ki, tüm Kuzugöbeği mantarları saprofit değildirler, bazı türler ağaçlar ve bitkiler ile mikorizal ilişkilidirler. Yetiştirciliği yapılacak türün saprofit türlerden seçilmesi başarıya ulaşmak için ilk ve en önemli adımdır. Morchella türlerinin yetiştmesi için gerekli koşulları şöyle sıralayabiliriz:

Işık: Moreller, ormanların filtrelenmiş ışığında büyürler. Karaağaç, dişbudak, kızılağaç, elma ve meşe gibi yaprak döken ağaçların altı ve çevresini kendilerine habitat seçerler ve genellikle bu ağaçlar yapraklanmadan önce ortaya çıkarlar. Diğer mantarlar gibi Kuzugöbeği mantarları da, bitkilerden farklı olarak klorofil yapmazlar. Güneş ışığı, mantarların büyümesine yardımcı olmaktan çok toprağı ısıtmada rol oynar.

Toprak: Bazı Morel mantarı türlerinin ölü, çürüyen ve yanmış ağaçların etrafında büyümesi tesadüf değildir. Ölen ağaçlar ve ormanın yaprak döküntüleri tarafından salınan besinler, morel mantarlarının geliştiği tınlı toprağı oluşturur. Talaşlar, odun külü, turba yosunu ve kum da morel yetiştirmek için arzu edilen toprak katkı maddeleridir. Birçok morel mantarı yetiştiricisi, bir ağaç kütüğünün bulunduğu yerde morel yetiştirme konusunda başarılıdır. Kuzugöbeği mantarlarını beslemek için toprağı hazırlamak için dişbudak, karaağaç veya meşe ağacından bol miktarda çürüyen odun kırıntısı, besin ve minerallerce zenginleştirmek için toprağına karıştırılabilir.

Su-Nem: Morel mantarının büyümesi için düzenli nem çok önemlidir. Morel yetiştirme alanınız, sıkılmış bir sünger kadar nemli olmalıdır. Biriktirilmiş yağmur suyuyla sulama, klorlu musluk suyuna tercih edilmelidir. Mümkünse sprey sulama (yağmurlama) en idealidir. Kuraklık halinde sulama takviyesi yapılmalı ve toprağın nemi %50 altına düşürülmemelidir.

Sıcaklık: Morel mantarları en iyi serin ve nemli havalarda büyür. 60 – 70 derece Fahrenheit yani 15-20 derece celcius sıcaklıkları idealdir. Yağışlı, serin ve bulutlu seyreden tipik bahar havası morel yetiştirme ve hasat mevsimini uzatacaktır. Tersine, mevsim kuru ve sıcak olduğunda, moreller hızla kaybolurlar ve mevsimi kısa olur. 20 derece üzeri sıcaklıklarda Kuzugöbeği karpoforlarının iyi gelişmediği rapor edilmiştir. Morel yetiştiricilerinin buna çok dikkat etmesi ve sıcaklık degerlerini 20 derce celcius altında tutmaları çok büyük önem arz etmektedir.

Gübre: Morell mantarlarının ihtiyaç duyduğu iyi toprak için vazgeçilmez öğe gübredir. Gübre, yaprak küfü, odun külü ve kompost gübresi, morel mantarı habitatları için uygun zenginleştirmelerdir.

PH: Hafif asidik ila nötr (6,8 ila 7,0) olmalıdır. Kuzugöbeği türleri toprak asitlik derecesi (PH) için en ideal değerlerin bunlar olduğu bildirilmiştir. Genellikle sönmemiş kireç kullanımı ile PH değeri ayarlaması yapılmaktadır. Sönmemiş kireç kullanımı toprakta bulunabilecek haşerelerin ve mantar büyümesine zarar verecek zararlıların kontrolü içinde çok önemlidir. Mantar yetiştirmede kimyasal tarım ilaçlarının (pestisitlerin) kullanılması kesinlikle yasak olup, fiziksel ve biyolojik kontrol teknikleri kullanarak bu zararlılarla mücadele edilmelidir.

Kuzugöbeği mantarlarının tıbbi ve besin değeri çok yüksektir. Dünya çapında toplanır ve tüketilir. Özellikle Fransa’da en çok tüketilen ve arzu edilen mantarların en başında yer alır. Fransa’da öyle çok tüketilir ki arz talebi karşılayamaz durumdadır. Son yıllarda Fransa’ da Çin’den satın alınan patent ile Kuzugöbeği mantarı yetiştiriciliği yapılmaya başlanmıştır. Yetiştiricilik dışarda yapıldığı için, yaşanan kuraklıklar ve aşırı sıcaklar sebebiyle mahsül alınamama riski vardır. Çin’de Kuzugöbeği yetiştiricisi çiftçiler için 2016 yılı böyle kötü bir yıl olmuştur. Kuzugöbeği mantarı sevdalıları bu mantarı açık ve kapalı alanlarda yetiştirebilmek için birçok farklı yöntem denemektedir. Başarılı olanları sosyal medya ve youtube videolarından takip etmek mümkündür. Son olarak bu araştırma yazımı hazırlarken aldığım kısa notları da sizlerle paylaşmak isterim. Umarım araştırma makalem Kuzugöbeği yetiştirciliği yapmayı düşünen amatör mantarcılarımıza bir nebze de olsa yardımcı olur.

Kuzugöbeği mantarı yetiştiriciliği hakkında kısa kısa

1- Kuzugöbeği mantarı yetiştiriciliği imkansız olmamakla birlikte hakikaten çok zor ve masraflı bir iştir.

2- Kuzugöbeği yetiştiriliciği yapacak olanlar, Kuzugöbeği mantarı yaşam döngüsünü çok iyi bilmek zorundadırlar.

3- Yetiştiriciliği yapılacak tür çok iyi seçilmeli ve bu tür daha önce kültürü başarılı olmuş bir Kuzugöbeği türü olmalıdır.

4- Yetiştiriciliği düşünülen türün çürükcül mü (saprofit), yoksa mikorizal mı (büyümesi için bir ağaca veya bitkiye bağımlı) olduğu çok iyi bilinmelidir (Misal, Meşe ağacı veya Dişbudak ile mikorizal bir Kuzugöbeği mantarını ağaçsız kumlu bir arazide yetiştirmeye çalışmak boşa kürek çekmek olacaktır. Hem zamanınıza hem de paranıza yazık!).

5- 1982 yılından bu güne Patentli (bilinen 2 Amerikan patentli yöntem var) veya patentsiz (amatör deneyimler vb) Morel yetiştiriciliği yöntemleri iyi araştırılmalıdır. Özellikle Çin bu işi çözmüş, Morel- Kuzugöbeği mantarı yetiştiriciliği ile kendini tüm dünyaya tanıtmıştır. Çin’de kullanılan ve satılan 4 patentli yöntem mevcuttur. Bunlar da iyi araştırılmalıdır.

6- Son olarak da yetiştirilmesi planlanan Kuzugöbeği türünün (Misal; Morchella esculenta- Altın Kuzugöbeği mantarı) tüm özellikleri en ince detayına kadar bilinmelidir. Yetiştiği toprak yapısı, PH, Sıcaklık, Işık, Habitat, yaşam döngüsü, nem değerleri vs bunlardan en önemli olanlarıdır.

Dip not: Mantarlar bitki değildirler, o sebepten Sonbaharda ekimini yapıp, İlkbaharda hasadını beklemek çoğu zaman bir hayalden öteye geçmeyecektir. Lakin, hayalsizde olmaz, yaşanmaz mantığından yola çıkarak, amatör deneyimlerinizi profesyonel çalışmaları örnek alarak geliştirmek ve belki de kısa zamanda kendi yönteminizi icat edip, Türkiye patentini almanız memleketimize en büyük hizmetiniz olacaktır. Kimbilir belki yarın, belki yarından da yakın diyelim. Hayallerimizin peşinden koşmayı asla bırakmamak dileğiyle. Selamlar, sevgiler.

Saygılarımla.