Dünyada ve Türkiye’de Flammulina velutipes yetiştiriciliği (Kış Mantarı-Şifa Mantarı)
Flammulina velutipes, bilinen diğer isimleri ile Kış mantarı, Şifa Mantarı, Enoki, Enokitake, Noodle mantarı, Mantarı, İncik Mantarı, İğne Mantarı, Altın İğneli Mantar ve Çin Mantarı vs dünyada en fazla kültürü yapılan mantarlar arasında 5. sırada (Agaricus bisporus, Pleurotus türleri, Lentinula edodes ve Auricularia sp.) yer alan ekonomik değeri yüksek bir mantardır. Ülkemizde pek tanınmayan ama başta Karadeniz bölgemiz illeri olmak üzere birçok ilimizde (Ankara, Afyon, Balıkesir, Bayburt, Bolu, Artvin, Giresun, Hakkâri, Kahramanmaraş, Karaman, Nevşehir, Osmaniye, Uşak, Iğdır, Muş, Isparta, Konya, Van, Malatya, Eskişehir, Gaziantep, Samsun ve İzmir) doğal ortamında sıkça rastlanan bu güzel mantar, özellikle Çin, Japonya, Kore ve Tayvan gibi Uzak-Doğu ülkelerinde önemli miktarlarda yetiştiriciliği yapılan, çok sevilen ve de çok tüketilen bir mantardır. Çin ve Japon mutfaklarının vazgeçilmezidir demek sanırım yanlış olmaz. Türün yetiştiriciliği konusunda Türkiye’de de önemli çalışmalar yapılmış ve de yapılmaktadır. Bu çalışmaların birçoğu akademik olup, büyük ölçekli kültür çalışmalarına geçilmekte çok gecikilmiştir. Konuya ilgi duyanlar genelde şahıslar veya küçük gruplar düzeyinde kalmış olmuş, büyük yatırımlar yapıp, Türk ekonomisine katkıda bulunabilecek büyük yatırımlara (şirketler bazında) geçiş pek sağlanamamıştır. Son yıllarda Facebook ve İnstagram gibi sosyal medyada konunun gündeme gelmesi ile az da olsa bir farkındalık yaratılmıştır. Mantar yetiştirciliği (genel anlamda) bir kazanç yolu olabilir fikri insanlarımıza aşılanmıştır. Birçok ilgili vatandaşımız Trüf, İstridye, Çayır Mantarı ve de Kış mantarı-Flammulina velutipes yetiştiriciliğini araştırmaya yönelmiştir. Konunun bizlere de intikal etmiş olması bizim bu makaleyi kaleme almamıza vesile olmuştur. Makalenin yazılmasına vesile olmuş okur ve takipçilerimize burdan çok teşekkür ediyoruz.
Kış Mantarı (Enoki), besin değeri bakımından çok kaliteli bir mantar olup, bir karbonhidrat, protein, lif, esansiyel aminoasit ve mineral deposudur. Ayrıca, “Şifa mantarı” olarak tabir edilmesi tıbbi bakımdan da değerli ve önemli bir mantar olmasındandır. Türün ülkemizde ekonomik anlamda yetiştiriciliği yapılmamaktadır. Türkiye’de bu türün yetiştiriciliğinin başlatılması için öncelikle çok iyi tanıtılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu makalemiz ile Kış Mantarı- Enoki – F. velutipes mantarının yetiştiriciliği hakkında sizleri biraz da olsa aydınlatmaya çalışacağız.
Sitemizde daha önce detaylı olarak anlattığımız F. velutipes -Enokitake -Kış Mantarı hakkında kısaca bir hatırlatma yaparak başalamak istiyoruz:
F. velutipes Mantarının Morfolojik Özellikleri: F. velutipes mantarı başlangıçta tümsek şeklinde olup, daha sonra yayvanlaşan ve 2-10 cm çapında şapkaya sahip, pürüzsüz ve kaygan yapıda bir mantardır. Taze iken nemli ve yapışkan bir yapısı olan bu mantarın rengi, merkezde daha koyu olmak üzere koyu turuncu kahverengiden, sarımsı kahverengiye kadar değişir. Sap kısmında yüzük bulunmazken, sap uzunluğu 5-12 cm, sap çapı ise 4-8 mm kadardır. Sap kıkırdağımsı esnek ve lifli yapıdadır. Renk koyu kahverengidir ve aşağıya doğru kadifemsidir. Etli kısmı narin ve renksizdir. Lifli, genellikle çayır gibi esnektir. Soluk sarı renkli lamellere sahip F. velutipes mantarının güzel bir kokusu ve tadı vardır. Spor izi genellikle beyaz olmakla birlikte bazen krem veya açık sarı olabilmektedir.
Kültürü yapılan Enoki – Kış mantarının morfolojik özellikleri, çürüyen kütükler üzerinde doğada büyüyen F. velutipes mantarından farklıdır. Tüketiciler, yabani sarı renk yerine beyaz renk Enoki mantarlarını tercih etmektedir. Bu nedenle piyasada daha çok beyaz suşlar hakimdir. Beyaz suşların geliştirilmesi için özellikle Japonya’da ıslah programları oluşturulmuştur. F. velutipes kültüre alındığında elde edilen mantar küçük, kar beyazı bir şapka ile üstü kapanmış, saf beyaz fasulye filizi gibi kadifemsi bir sapa sahiptir. F. velutipes – Kış Mantarının morfolojik özelliklerinin ışık ve sıcaklık oranından etkilendiği de unutulmamalıdır.
Yetştiriciliği ve Yetiştirme Teknikleri: Enokitake – Kış Mantarı ilk zamanlar kütük üzerinde yetiştirilmiştir. Son yıllarda yetiştiriciliğinde talaş kullanılmış, özellikle Japonya’da 4:1 oranında talaş: pirinç kepeğinden oluşan ortamda yetiştirilmesi yöntemi denenmiştir. Üretimde genel olarak Japon kırmızı sediri (Cryptomeria), selvi (Chamaecyparis) ve çam (Pinus) talaşı yaygın olarak kullanılmaktadır. Çinli üreticilerin çoğu talaşa göre pamuk tohumu kabuklarını ve öğütülmüş mısır koçanını tercih etmektedirler. F. velutipes için yetiştirme ortamı hazırlığında besin takviyesi yapılmış talaş, mısır koçanı ve pamuk tohumu kabukları temel bileşen olarak kullanılmaktadır. %106.68 BE değeri ile %92 pamuk tohumu kabukları + %5 pirinç kepeği + %1 kalsiyum süper fosfat + %1 alçı + %1 üre ortamından, %73 BE değeri ile %88 mısır koçanı + %5 buğday kepeği + %5 mısır unu + %1 sakkaroz ortamlarından en yüksek verim değerlerini elde edildiği bildirilmiştir.
Tohumluk misel, rutin hazırlama yönteminin yanı sıra, talaş ve pirinç kepeği karışımı üzerinde de hazırlanmaktadır. Japonya, Çin ve Kore’deki küçük ölçekli yetiştiriciler ve büyük ölçekli üretim çiftlikleri, otomatik makineler kullanarak plastik şişelerde F. velutipes yetiştirmektedirler. Çin’deki mevsimlik küçük ölçekli yetiştiriciler ise genellikle plastik torbalar kullanmaktadır. F. velutipes yetiştiriciliğinde yaygın olarak şişe kültürü kullanılmaktadır. Bu yöntemde 700 ml şişelere 470-500 g kompost karışımı doldurulmaktadır. Yetiştiriciler tohumluk miseli genellikle hazır olarak alırlar. Büyük ölçekli şirketler veya kooperatif çiftlikleri ise misellerini kendileri üretmektedirler. Şişe yetiştiriciliğinde yetiştirme ortamı sterilize edildikten ve soğutulduktan sonra misel otomatik inokülasyon makineleri ile yetiştirme ortamına aşılanır. 700-850 ml’lik şişeler için yaklaşık 9-11 g misel kullanılır ve bunlar kesinlikle steril odalarda aşılanmalıdır. 800 ml’lik bir misel şişesi 45-55 şişeyi aşılayabilir. Eğer sıvı misel kullanılacaksa her şişeye 15-20 ml sıvı misel ilave edilir. Aşılanan şişeler 14-16°C sıcaklık %65-75 nem ve 3000 ppm’den az karbondioksit içeren inkübasyon odalarına taşınır. Misel sarımı 20-25 gün sürmektedir. Ortam sıcaklığının 21- 22°C’yi aşması halinde misel sarımında sorunlar gözlenmiştir. Sıcaklığın kontrol altında tutulması büyük önem arz etmektedir.
İnkübasyondan sonra, hem inokulum hem de misel sarmış substratın yüzeyi, filizlenme ve mantar oluşumunun homojenliği için bir kazıma makinesi tarafından uzaklaştırılır ve çizik yüzeye su püskürtülür. Kazıma işlemi tam misel sarımından önce yapılmalıdır. Bu işlem geciktirilirse mantar sayısında ve verimde kayıplara neden olur. Daha sonra şişeler 8-12 gün boyunca 13-15°C sıcaklık, %93-95 nem ve yaklaşık 1000 ppm karbondioksit konsantrasyonundaki yetiştirme odalarına yerleştirilir. 8-10 gün sonra primordiyumlar görülmeye başlar. 10-14°C arasındaki sıcaklıklarda mantar çok hızlı büyür. Ancak ince, uzun ve kalitesizdir. Bu nedenle primordium görüldükten 2-3 gün sonra şişeler sıcaklığın kademeli olarak 3-5°C sıcaklığa düşürüldüğü, nemin %85-90 ve karbondioksit konsantrasyonunun 1000 ppm olduğu iklimlendirme odasına alınır. Eğer sıcaklık kademeli olarak değil de aniden 3-5°C’ye düşürülürse, genç mantarlarda kurumalar ve ölümler gözlenir. Hava sirkülasyonu ve aydınlatma ile sapın düzensiz uzaması engellenmiş olur.
Saplar yaklaşık 2 cm yüksekliğinde olduğunda, her şişenin ağzı uzun, kağıt ya da plastik, silindirik bilezik ile çevrilir. Bu, uzayan sapları destekler ve karbon dioksit konsantrasyonunun yükselmesine neden olur. Artan karbondioksit konsantrasyonu sonucu sapların uzaması artar. 5-7°C’de, %75-80 nem ve 1000 ppm karbondioksit konsantrasyonunda tutulur. Saplar 6-7 cm uzunluğuna ulaştığında, günde en az 1 saat 150-300 lüks aydınlatma gerekir. F. velutipes mantarı tamamen karanlıkta mantar oluşturabilmektedir, ancak bu mantarlar seyrek kümeler halinde oluşmaktadır. Küme yoğunluğunun ışık yoğunluğuyla orantılı olarak arttığı, bu nedenle F. velutipes küme oluşumunun ışık ile teşvik edilmesi önerilmektedir. Mantarlar 14-18 cm uzunluğuna ulaştığında hasat edilir. Mantarlar şişeler yerine uzun boylu dar torbalarda da yetişebilir. Torbanın bir kısmı substrat ile doldurulur ve torbanın doldurulmayan kısmı sapları uzatmak için kullanılır. Misel sarımı ile ilk hasat arası yaklaşık 50-60 gün sürer. İlk hasattan 15 gün sonra ikinci hasat elde edilir. Hasat edilen mantarlar 100 g’lık paketler veya 5 kg’lık torbalarda satılır. Genellikle polipropilen vakumlu torbalara demet halinde paketlenir. Yetiştiriciliğinde ortalama verim 485-520 g kompost içeren 700 ml’lik şişelerde 210-240 gram ve biyolojik verim %127-145’tir. 750-800 gram kompost içeren 1100 ml’lik şişelerde ise ortalama verim 300-340 gram ve biyolojik verim ise %100-130 arasındadır.
Enokitake- Kış Mantarı Yetiştiriciliğinde Yaşanan Sorunlar: Flammulina velutipes yetiştiriciliğinde şişe kültüründe Cladobotryum türlerinin neden olduğu örümcek ağı hastalığına sıkça rastlanmaktadır. Şişe yetiştiriciliğinde örümcek ağı hastalıklarının önlenmesinde nem kontrolü ve yetiştirme odasında etkin havalandırma gibi çevresel kontroller çok önemlidir. F. velutipes şişe ekiminde, Cladobotryum ile bulaşmış şişe ve plastik yakaların yeniden kullanılması da hastalığa neden olabilmektedir. Bu nedenle şişeler ve plastik ambalaj bilezikler tekrar kullanılmadan önce yıkanmalı ve iyice dezenfekte edilmelidir. F. velutipes yetiştiriciliğinde en çok karşılaşılan diğer hastalıklar ise yeşil küf ve Pseudomonas tolaasii etmeninin yol açtığı bakteriyel hastalıktır. Küfler, mantarların gelişmesini engeller ve ciddi verim kaybına neden olur. Üretim sırasında hijyen tedbirlerin alınması çok önemlidir (Yamanaka, 2017). Jiang (2001), 5 fungisitin F. velutipes ve yeşil küf üzerine etkisini araştırmış, küflere karşı Chlorothalonil ve İprodione gibi fungusitlerin kullanılmasının en etkili yöntem olduğunu bildirmiştir. P. tolaasii etmeni mantar üzerinde kahverengi veya siyah lezyonlara yol açar (Suyama ve Fujii, 1993; Shirata ve ark., 1995). Bu hastalık mantarın kalitesini ve pazar değerini düşürmektedir. Japonya’da şişe ve torba kültüründe en yaygın görülen bakteriyal hastalık etmeni ise Bacillus subtilis’tir (Yamanaka, 2017). Wu ve ark. (2016) tarafından Çin’de Sichuan’ın yayla bölgelerinde ciddi verim kayıplarına neden olan yeni bir F. velutipes hastalığı tespit edilmiştir. Substrat üzerinde oluşturduğu tümör benzeri yapılar nedeniyle mantar tümörü olarak adlandırılan bakteriyel hastalığın etmeni Ochrobactrum pseudogrignonense olarak tanımlanmıştır. F. velutipes yetiştiriciliğinde en önemli zararlılar ise sinekler ve akarlardır (Sharma ve ark., 2009).
Ülkemizdeki F. velutipes Mantarının Mevcut Potansiyeli ve Üretim Durumu: F. velutipes, birçok ülkenin ormanlarında yaygın bulunan saprofit bir odun çürükçül mantarıdır. Çin, Sibirya, Asya, Avrupa, Afrika, Kuzey Amerika, Avustralya ve Japonya gibi dünyanın her tarafında bulunur. Söğüt, karaağaç ve diğer geniş yapraklı ağaçların gövdeleri veya kütükleri üzerinde büyür. Bu mantarın ölü karaağaçlarda yetiştiğini, Hollanda’da karaağaç enfeksiyonuna neden olduğu ve hastalıklı karaağaçlarda bol miktarda bulduğunu bildirmişlerdir.
F. velutipes; Ankara, Afyon, Balıkesir, Bayburt, Bolu, Artvin, Giresun, Hakkari, Kahramanmaraş, Karaman, Nevşehir, Osmaniye, Uşak, Iğdır, Muş, Isparta, Konya, Van, Malatya, Eskişehir, Gaziantep, Samsun ve İzmir gibi birçok ilimizde doğada bulunan bir mantar türüdür. F. velutipes mantarı doğamızda bulunmakla birlikte, yetiştiriciliği ülkemiz için çok yeni bir konudur ve yeterince tanınmamaktadır. Son yıllarda Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü’nde, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi’nden Prof. Dr. Mustafa Yamaç ve ekibi tarafından Türkiye doğasından izole edilen F. velutipes mantar türüne ait ana kültürlerin kullanıldığı üretim çalışmaları yürütülmektedir.
Dünyada yaygın olarak kültürü yapılan ve doğamızda da bulunan bu türün ülkemizde yetiştiriciliğinin olmaması büyük bir eksikliktir. Bu konuda yeni çalışmalar yapılması, Türkiye’ye bu mantarın ve diğer ekonomik değeri olan mantarların tanıtılması ve mantar sektörüne yeni bir mantarlar kazandırılması açısından önemli olacaktır.
Makalemizin yazılımında yararlandığımız bilimsel çalışmanın tamamına linkten erişim sağlayabilirsiniz. Emeği geçen hocalarımıza teşekkür ederiz.
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/901366
Dip not: Sitemizde yazılanlar, sadece ve sadece BİLGİLENDİRME amaçlıdır. Mantar toplamak ve tanımlamak kesinlikle uzmanlık gerektiren bir konudur. Sitemizdeki bilgilere göre mantar toplamamanız ve tüketmemeniz önemle duyurulur! Diğer yazılarımıza göz atmak için tıklayınız.
Güzel mantar görselleri ve bilgiler için Mantarlı Yaşam- Mantar Avcıları Facebook Grubumuzu da ziyaret edebilirsiniz. Web Sitemizde emeği olan herkese çok teşekkür ederiz.
GALERİ
Bir yanıt yazın